Μη αποκλειστική ιδιοκτησία και "κοινά" αγαθά
Αποκλειστικές και μη αποκλειστικές μορφές ιδιοκτησίας*
Η ατομική ιδιοκτησία έχει δύο βασικά χαρακτηριστικά: είναι προσωπική αλλά είναι και αποκλειστική, δηλαδή δηλώνει "ότι είναι δικό μου δεν είναι δικό σου".
Η κρατική ιδιοκτησία αποτελεί συλλογική ιδιοκτησία αλλά παραμένει αποκλειστική. Δηλώνει ότι το αγαθό "είναι δικό μας" αλλά τα άτομα δεν έχουν σχεδόν καμιά κυριαρχία σ' αυτό, γιατί, ενώ προέρχεται από εμάς, συνήθως ελέγχεται από μια γραφειοκρατική ιεραρχία ή ένα αντιπροσωπευτικό σώμα. Συλλογικοί θεσμοί έχουν αναλάβει τον έλεγχο αντί για το άτομο και η ιδιοκτησία αυτή δεν είναι πραγματικά δική μας.
Η αποκλειστική ιδιοκτησία έχει ουσιαστικά νόημα για αγαθά που είναι κυρίως υλικά και από τη φύση τους περιορισμένα. Πράγματι, δεν είναι εύκολο να σκεφτούμε τρόπους με τους οποίους θα μπορούσαμε να μοιραστούμε την ιδιοκτησία ενός κινητού τηλεφώνου, ή ενός μήλου. Η χρήση ενός τέτοιου αγαθού από κάποιον, αποκλείει αναγκαστικά κάποιον άλλο και έτσι οι σχέσεις των ανθρώπων για τα περισσότερα απ' αυτά είναι ανταγωνιστικές.
Οι περιορισμοί αυτοί δεν ισχύουν για άυλα αγαθά όπως για παράδειγμα η πληροφορία και τα ψηφιοποιήσιμα αγαθά που υπάρχουν σε αφθονία γιατί μπορούν να αναπαραχθούν και να διανεμηθούν με σχεδόν μηδενικό κόστος. Αν ακούσετε ένα τραγούδι που κατεβάσατε από το διαδίκτυο, αν διαβάσετε κάποιο βιβλίο ή αν παρακολουθήσετε ή χρησιμοποιήσετε μια εκπομπή από το αρχείο της ΕΡΤ δεν την στερείτε από κάποιον άλλο. Η φύση των αγαθών αυτών κάνει τον μεταξύ μας ανταγωνισμό ανούσιο και την αποκλειστική τους ιδιοκτησία οπισθοδρομική.
Αν οι μορφές αποκλειστικής ιδιοκτησίας κυριαρχούν σε έναν υλικό κόσμο όπως αυτός της βιομηχανικής κοινωνίας, οι μη αποκλειστικές μορφές ιδιοκτησίας τείνουν να επεκταθούν και να κυριαρχήσουν στον μετα-υλικό κόσμο της μετα-βιομηχανικής κοινωνίας.
Σύγχρονες μορφές μη αποκλειστικής ιδιοκτησίας
Για τη θεσμική αποτύπωση του μη ανταγωνιστικού χαρακτήρα που έχουν τα άυλα αγαθά στην σύγχρονη κοινωνία της πληροφορίας, στο νομικό σύστημα έχουν θεσπιστεί νέες, μη αποκλειστικές μορφές κοινής ιδιοκτησίας, όπως η "Γενική Άδεια Δημόσιας Χρήσης" (General Public Licence- GPL), οι άδειες "Κοινών Δημιουργημάτων" (Creative Commons-CC) και διάφορες εξειδικευμένες παραλλαγές τους.
H "Γενική Άδεια Δημόσιας Χρήσης" (GPL) προβλέπει ότι κάθε παραγωγός/χρήστης μπορεί ελεύθερα να χρησιμοποιήσει, να αντιγράψει, να τροποποιήσει ή ακόμα και να εμπορευθεί το αρχικό ή τροποποιημένο αγαθό, με την προϋπόθεση ότι το παράγωγο προϊόν θα διέπεται από τους ίδιους ακριβώς όρους διάθεσης και ιδιοκτησίας. Με τον τρόπο αυτό οποιαδήποτε αλλαγή των “Κοινών” ανήκει επίσης στα “Κοινά” και έτσι ο κοινός πλούτος αυξάνεται διαρκώς σαν χιονοστοιβάδα.
Η GPL προφυλάσσει από την ατομική-αποκλειστική ιδιοποίηση της από κοινού δημιουργηθείσας αξίας, διατηρεί την κυριαρχία του ατόμου, και ευνοεί την ευρύτερη δυνατή χρήση του αγαθού αποτελώντας ένα πρωτοποριακό θεσμό καθολικής ιδιοκτησίας.
Oι άδειες "Κοινών Δημιουργημάτων"(Creative Commons), δίνουν τη δυνατότητα στο χρήστη/δημιουργό να επιλέξει ανάμεσα σε πολλές εκδοχές μοιράσματος του έργου του, μερικές από τις οποίες είναι αρκετά περιοριστικές και δεν συνεισφέρουν στη δημιουργία και ουσιαστική ενδυνάμωση των "Κοινών".
Αρκετές παραλλαγές βασισμένες στη φιλοσοφία μη αποκλειστικών αδειών όπως η GPL και οι CC έχουν κυκλοφορήσει μέχρι σήμερα, με πιο επίκαιρη για την περίπτωση του αρχείου της ΕΡΤ, την Creative Archive, με την οποία το BBC διανέμει μέσω του διαδικτύου στους πολίτες του Ηνωμένου Βασιλείου μέρος του οπτικοακουστικού του αρχείου.
Τα αγαθά που διέπονται παρόμοιες άδειες συνιστούν μια σφαίρα "κοινών αγαθών" ή απλώς "Κοινών", και αυτής της μορφής η “Κοινή” ιδιοκτησία δεν είναι πλέον συλλογική-αποκλειστική ιδιοκτησία όπως συμβαίνει συνήθως με την "κρατική":
Κοινά αγαθά, δημόσια περιουσία και "Κοινά"
Σαν κοινά αγαθά συχνά προσδιορίζουμε ετερογενή ως προς τη φύση τους και το θεσμικό καθεστώς ελέγχου και ιδιοκτησίας τους, αγαθά. Mπορούν να ταξινομηθούν σε φυσικά Κοινά (αέρας, νερό, λίμνες, φυσικοί πόροι κτλ), δημόσια Κοινά (δρόμοι, πανεπιστήμια, μουσεία κτλ) και πολιτισμικά Κοινά (γλώσσες, επιστήμες, διαδίκτυο, ανοικτό και ελεύθερο λογισμικό κτλ) [Barnes]. Σύμφωνα με ένα άλλο διαχωρισμό διακρίνονται σε ανθρώπινα δημιουργήματα (σύμφωνα με τη προαναφερόμενη κατηγοριοποίηση του Barnes πρόκειται για τα δημόσια και πολιτισμικά Κοινά) και σε αυτά που αποτελούν φυσικούς πόρους (φυσικά Κοινά) [Bauwens].
Ως προς την υλική τους υπόσταση μπορούν να χωριστούν σε υλικά και άυλα-πνευματικά. Ο διαχωρισμός αυτός είναι σημαντικός καθώς τα τελευταία συνήθως μπορούν να λάβουν τη μορφή πληροφορίας (πληροφοριακά κοινά αγαθά). Με τις σύγχρονες τεχνολογίες επικοινωνίας και διαδικτύου, μπορούν να γίνουν διαθέσιμα σε όλους με πρακτικά μηδαμινό κόστος και υπάρχουν σε αφθονία. Aντίθετα, τα υλικά αγαθά είναι από τη φύση τους πεπερασμένα. Η χρήση των πληροφοριακών κοινών δεν αποκλείει τους άλλους, αντίθετα όσο περισσότερο χρησιμοποιούνται και γίνονται αντικείμενο συλλογικής επεξεργασίας και βάση για κοινωνική καινοτομία, αποκτούν μεγαλύτερη αξία και γίνονται ωφελιμότερα για το κοινωνικό σύνολο. Εξαιτίας αυτής της ιδιαιτερότητας, ο μηχανισμός της αγοράς, που λειτουργεί για τα αγαθά που είναι περιορισμένα βρίσκονται, είναι ακατάλληλος για να διαχειριστεί την κατανομή και την βέλτιστη οικονομική αξιοποίηση της πληροφορίας.
Με τον όρο "Κοινά" , οι δημιουργοί του ιστοτόπου, συνήθως υπονοούν εκείνο το υποσύνολο των κοινών αγαθών που απολαμβάνουν μια διακριτή θεσμική κατοχύρωση που τα κάνει πραγματικά κοινά και κοινόχρηστα. Η κατοχύρωση εξαρτάται αφενός από τη δομή των θεσμών που τα ελέγχουν και τα διαχειρίζονται και αφετέρου από τις σχέσεις ιδιοκτησίας που τα διέπουν. Για να ενταχθούν σε αυτό το διακριτό υποσύνολο, τα αγαθά αυτά θα πρέπει να διέπονται από καθεστώς καθολικής, μη αποκλειστικής, ιδιοκτησίας εξασφαλίζοντας έτσι την κυριαρχία του ατόμου. Η συνηθισμένη κρατική ιδιοκτησία δεν πληρεί αυτές τις προϋποθέσεις. Για παράδειγμα το αρχείο της ΕΡΤ ελέγχεται από τους διορισμένους διαχειριστές μιας κρατικής εταιρείας που αποφασίζουν συχνά ερήμην των πολιτών και το αρχείο αποτελεί αποκλειστική περιουσία της εταιρείας που έχει το δικαίωμα να διώξει νομικά όποιον πολίτη προσπαθήσει να χρησιμοποιήσει το υλικό του. Επιπλέον η διατήρηση του συλλογικού χαρακτήρα της ιδιοκτησίας του οπτικοακουστικού θησαυρού παραμένει επισφαλής καθώς, θεσμικά, αυτός μπορεί να γίνει αντικείμενο αγοραπωλησίας και μεταβίβασης σε ιδιώτες. Αντίθετα, παραδείγματα θεσμών καθολικής ιδιοκτησίας που εγγυώνται την μακροπρόθεσμη προστασία των πληροφοριακών κοινών από την μονομερή, ατομική ιδιοποίηση είναι η Γενική Άδεια Δημόσιας Χρήσης (GPL) και μερικές εκδοχές των αδειών "Κοινών Δημιουργημάτων" (Creative Commons).
Οι πολίτες που ανησυχούν για την τύχη της κοινής μας περιουσίας πρέπει να διακρίνουν τους πλέον κατάλληλους θεσμούς και καθεστώτα κοινής ιδιοκτησίας που μπορούν να οδηγήσουν στην αποτελεσματική και δίκαιη για την πλειοψηφία των πολιτών διαχείρισή της. Οι μορφές που έχει αναδείξει η διεθνής εμπειρία είναι πολλές και δεν περιορίζονται στο παραδοσιακό δίπολο ιδιώτης ή κράτος. Μια πλουραλιστική οικονομία, της αγοράς, του κράτους και των "Κοινών" μπορεί να εγγυηθεί μια βιώσιμη και αποτελεσματικότερη οικονομική ανάπτυξη που θα μοιράζει ισότιμα τον κοινωνικό πλούτο.
Η πρωτοβουλία μας, με αφορμή την υπόθεση του οπτικοακουστικού αρχείου της ΕΡΤ, φιλοδοξεί να ανοίξει έναν δημόσιο διάλογο για την τύχη της δημόσιας περιουσίας και των "Κοινών". Είναι χαρά μας να φιλοξενήσουμε την άποψή σας...
Αναφορές
* Η ανάλυση στηρίχθηκε στο δοκίμιο του Michel Bauwens "Οι πολιτικές επιπτώσεις της ομότιμης επανάστασης"
- Αποκλειστικές και μη αποκλειστικές μορφές ιδιοκτησίας
- Σύγχρονες μορφές μη αποκλειστικής ιδιοκτησίας
- Κοινά αγαθά, δημόσια περιουσία και "Κοινά"
Αποκλειστικές και μη αποκλειστικές μορφές ιδιοκτησίας*
Η ατομική ιδιοκτησία έχει δύο βασικά χαρακτηριστικά: είναι προσωπική αλλά είναι και αποκλειστική, δηλαδή δηλώνει "ότι είναι δικό μου δεν είναι δικό σου".
Η κρατική ιδιοκτησία αποτελεί συλλογική ιδιοκτησία αλλά παραμένει αποκλειστική. Δηλώνει ότι το αγαθό "είναι δικό μας" αλλά τα άτομα δεν έχουν σχεδόν καμιά κυριαρχία σ' αυτό, γιατί, ενώ προέρχεται από εμάς, συνήθως ελέγχεται από μια γραφειοκρατική ιεραρχία ή ένα αντιπροσωπευτικό σώμα. Συλλογικοί θεσμοί έχουν αναλάβει τον έλεγχο αντί για το άτομο και η ιδιοκτησία αυτή δεν είναι πραγματικά δική μας.
Η αποκλειστική ιδιοκτησία έχει ουσιαστικά νόημα για αγαθά που είναι κυρίως υλικά και από τη φύση τους περιορισμένα. Πράγματι, δεν είναι εύκολο να σκεφτούμε τρόπους με τους οποίους θα μπορούσαμε να μοιραστούμε την ιδιοκτησία ενός κινητού τηλεφώνου, ή ενός μήλου. Η χρήση ενός τέτοιου αγαθού από κάποιον, αποκλείει αναγκαστικά κάποιον άλλο και έτσι οι σχέσεις των ανθρώπων για τα περισσότερα απ' αυτά είναι ανταγωνιστικές.
Οι περιορισμοί αυτοί δεν ισχύουν για άυλα αγαθά όπως για παράδειγμα η πληροφορία και τα ψηφιοποιήσιμα αγαθά που υπάρχουν σε αφθονία γιατί μπορούν να αναπαραχθούν και να διανεμηθούν με σχεδόν μηδενικό κόστος. Αν ακούσετε ένα τραγούδι που κατεβάσατε από το διαδίκτυο, αν διαβάσετε κάποιο βιβλίο ή αν παρακολουθήσετε ή χρησιμοποιήσετε μια εκπομπή από το αρχείο της ΕΡΤ δεν την στερείτε από κάποιον άλλο. Η φύση των αγαθών αυτών κάνει τον μεταξύ μας ανταγωνισμό ανούσιο και την αποκλειστική τους ιδιοκτησία οπισθοδρομική.
Αν οι μορφές αποκλειστικής ιδιοκτησίας κυριαρχούν σε έναν υλικό κόσμο όπως αυτός της βιομηχανικής κοινωνίας, οι μη αποκλειστικές μορφές ιδιοκτησίας τείνουν να επεκταθούν και να κυριαρχήσουν στον μετα-υλικό κόσμο της μετα-βιομηχανικής κοινωνίας.
Σύγχρονες μορφές μη αποκλειστικής ιδιοκτησίας
Για τη θεσμική αποτύπωση του μη ανταγωνιστικού χαρακτήρα που έχουν τα άυλα αγαθά στην σύγχρονη κοινωνία της πληροφορίας, στο νομικό σύστημα έχουν θεσπιστεί νέες, μη αποκλειστικές μορφές κοινής ιδιοκτησίας, όπως η "Γενική Άδεια Δημόσιας Χρήσης" (General Public Licence- GPL), οι άδειες "Κοινών Δημιουργημάτων" (Creative Commons-CC) και διάφορες εξειδικευμένες παραλλαγές τους.
H "Γενική Άδεια Δημόσιας Χρήσης" (GPL) προβλέπει ότι κάθε παραγωγός/χρήστης μπορεί ελεύθερα να χρησιμοποιήσει, να αντιγράψει, να τροποποιήσει ή ακόμα και να εμπορευθεί το αρχικό ή τροποποιημένο αγαθό, με την προϋπόθεση ότι το παράγωγο προϊόν θα διέπεται από τους ίδιους ακριβώς όρους διάθεσης και ιδιοκτησίας. Με τον τρόπο αυτό οποιαδήποτε αλλαγή των “Κοινών” ανήκει επίσης στα “Κοινά” και έτσι ο κοινός πλούτος αυξάνεται διαρκώς σαν χιονοστοιβάδα.
Η GPL προφυλάσσει από την ατομική-αποκλειστική ιδιοποίηση της από κοινού δημιουργηθείσας αξίας, διατηρεί την κυριαρχία του ατόμου, και ευνοεί την ευρύτερη δυνατή χρήση του αγαθού αποτελώντας ένα πρωτοποριακό θεσμό καθολικής ιδιοκτησίας.
Oι άδειες "Κοινών Δημιουργημάτων"(Creative Commons), δίνουν τη δυνατότητα στο χρήστη/δημιουργό να επιλέξει ανάμεσα σε πολλές εκδοχές μοιράσματος του έργου του, μερικές από τις οποίες είναι αρκετά περιοριστικές και δεν συνεισφέρουν στη δημιουργία και ουσιαστική ενδυνάμωση των "Κοινών".
Αρκετές παραλλαγές βασισμένες στη φιλοσοφία μη αποκλειστικών αδειών όπως η GPL και οι CC έχουν κυκλοφορήσει μέχρι σήμερα, με πιο επίκαιρη για την περίπτωση του αρχείου της ΕΡΤ, την Creative Archive, με την οποία το BBC διανέμει μέσω του διαδικτύου στους πολίτες του Ηνωμένου Βασιλείου μέρος του οπτικοακουστικού του αρχείου.
Τα αγαθά που διέπονται παρόμοιες άδειες συνιστούν μια σφαίρα "κοινών αγαθών" ή απλώς "Κοινών", και αυτής της μορφής η “Κοινή” ιδιοκτησία δεν είναι πλέον συλλογική-αποκλειστική ιδιοκτησία όπως συμβαίνει συνήθως με την "κρατική":
"...Με τη χρήση τους, η κυριαρχία αποδίδεται πλήρως στο άτομο, δηλαδή αναγνωρίζεται η ατομική του ιδιοκτησία. Μοιράζεσαι ελεύθερα την κυριαρχία σου με τους άλλους... διατηρείς τον πλήρη έλεγχο, δηλαδή την “κυριαρχία” και δεν εμπλέκεται εξαναγκασμός..." [*]
Κοινά αγαθά, δημόσια περιουσία και "Κοινά"
Σαν κοινά αγαθά συχνά προσδιορίζουμε ετερογενή ως προς τη φύση τους και το θεσμικό καθεστώς ελέγχου και ιδιοκτησίας τους, αγαθά. Mπορούν να ταξινομηθούν σε φυσικά Κοινά (αέρας, νερό, λίμνες, φυσικοί πόροι κτλ), δημόσια Κοινά (δρόμοι, πανεπιστήμια, μουσεία κτλ) και πολιτισμικά Κοινά (γλώσσες, επιστήμες, διαδίκτυο, ανοικτό και ελεύθερο λογισμικό κτλ) [Barnes]. Σύμφωνα με ένα άλλο διαχωρισμό διακρίνονται σε ανθρώπινα δημιουργήματα (σύμφωνα με τη προαναφερόμενη κατηγοριοποίηση του Barnes πρόκειται για τα δημόσια και πολιτισμικά Κοινά) και σε αυτά που αποτελούν φυσικούς πόρους (φυσικά Κοινά) [Bauwens].
Ως προς την υλική τους υπόσταση μπορούν να χωριστούν σε υλικά και άυλα-πνευματικά. Ο διαχωρισμός αυτός είναι σημαντικός καθώς τα τελευταία συνήθως μπορούν να λάβουν τη μορφή πληροφορίας (πληροφοριακά κοινά αγαθά). Με τις σύγχρονες τεχνολογίες επικοινωνίας και διαδικτύου, μπορούν να γίνουν διαθέσιμα σε όλους με πρακτικά μηδαμινό κόστος και υπάρχουν σε αφθονία. Aντίθετα, τα υλικά αγαθά είναι από τη φύση τους πεπερασμένα. Η χρήση των πληροφοριακών κοινών δεν αποκλείει τους άλλους, αντίθετα όσο περισσότερο χρησιμοποιούνται και γίνονται αντικείμενο συλλογικής επεξεργασίας και βάση για κοινωνική καινοτομία, αποκτούν μεγαλύτερη αξία και γίνονται ωφελιμότερα για το κοινωνικό σύνολο. Εξαιτίας αυτής της ιδιαιτερότητας, ο μηχανισμός της αγοράς, που λειτουργεί για τα αγαθά που είναι περιορισμένα βρίσκονται, είναι ακατάλληλος για να διαχειριστεί την κατανομή και την βέλτιστη οικονομική αξιοποίηση της πληροφορίας.
Με τον όρο "Κοινά" , οι δημιουργοί του ιστοτόπου, συνήθως υπονοούν εκείνο το υποσύνολο των κοινών αγαθών που απολαμβάνουν μια διακριτή θεσμική κατοχύρωση που τα κάνει πραγματικά κοινά και κοινόχρηστα. Η κατοχύρωση εξαρτάται αφενός από τη δομή των θεσμών που τα ελέγχουν και τα διαχειρίζονται και αφετέρου από τις σχέσεις ιδιοκτησίας που τα διέπουν. Για να ενταχθούν σε αυτό το διακριτό υποσύνολο, τα αγαθά αυτά θα πρέπει να διέπονται από καθεστώς καθολικής, μη αποκλειστικής, ιδιοκτησίας εξασφαλίζοντας έτσι την κυριαρχία του ατόμου. Η συνηθισμένη κρατική ιδιοκτησία δεν πληρεί αυτές τις προϋποθέσεις. Για παράδειγμα το αρχείο της ΕΡΤ ελέγχεται από τους διορισμένους διαχειριστές μιας κρατικής εταιρείας που αποφασίζουν συχνά ερήμην των πολιτών και το αρχείο αποτελεί αποκλειστική περιουσία της εταιρείας που έχει το δικαίωμα να διώξει νομικά όποιον πολίτη προσπαθήσει να χρησιμοποιήσει το υλικό του. Επιπλέον η διατήρηση του συλλογικού χαρακτήρα της ιδιοκτησίας του οπτικοακουστικού θησαυρού παραμένει επισφαλής καθώς, θεσμικά, αυτός μπορεί να γίνει αντικείμενο αγοραπωλησίας και μεταβίβασης σε ιδιώτες. Αντίθετα, παραδείγματα θεσμών καθολικής ιδιοκτησίας που εγγυώνται την μακροπρόθεσμη προστασία των πληροφοριακών κοινών από την μονομερή, ατομική ιδιοποίηση είναι η Γενική Άδεια Δημόσιας Χρήσης (GPL) και μερικές εκδοχές των αδειών "Κοινών Δημιουργημάτων" (Creative Commons).
Οι πολίτες που ανησυχούν για την τύχη της κοινής μας περιουσίας πρέπει να διακρίνουν τους πλέον κατάλληλους θεσμούς και καθεστώτα κοινής ιδιοκτησίας που μπορούν να οδηγήσουν στην αποτελεσματική και δίκαιη για την πλειοψηφία των πολιτών διαχείρισή της. Οι μορφές που έχει αναδείξει η διεθνής εμπειρία είναι πολλές και δεν περιορίζονται στο παραδοσιακό δίπολο ιδιώτης ή κράτος. Μια πλουραλιστική οικονομία, της αγοράς, του κράτους και των "Κοινών" μπορεί να εγγυηθεί μια βιώσιμη και αποτελεσματικότερη οικονομική ανάπτυξη που θα μοιράζει ισότιμα τον κοινωνικό πλούτο.
Η πρωτοβουλία μας, με αφορμή την υπόθεση του οπτικοακουστικού αρχείου της ΕΡΤ, φιλοδοξεί να ανοίξει έναν δημόσιο διάλογο για την τύχη της δημόσιας περιουσίας και των "Κοινών". Είναι χαρά μας να φιλοξενήσουμε την άποψή σας...
Αναφορές
* Η ανάλυση στηρίχθηκε στο δοκίμιο του Michel Bauwens "Οι πολιτικές επιπτώσεις της ομότιμης επανάστασης"
No comments:
Post a Comment